دانشمندان علم پژوهش، برای «پژوهش» تعاریف متعددی ذکر کرده‌اند. معاونت پژوهش حوزه‌های علمیه در مقام تعریف واژه «پژوهش»، این تعریف را ارائه می‌دهد: «پژوهش عبارت است از فرآیند تولید دانش و مصادیق آن: ۱٫ تولید نظریه؛ ۲٫ اصلاح نظریه؛ ۳٫ تکمیل نظریه؛ ۴٫ ارتقاء نظریه؛ ۵٫ نقد نظریه؛ ۶٫ دفاع از نظریه؛ ۷٫ ارایه کاربرد جدید یک نظریه؛ ۸٫ تولید پرسش‌های جدید» (معاونت پژوهش حوزه‌های علمیه، ۱۳۹۱، ص۷)
به نظر می‌رسد که این تعریف ویژه آثار علمی پژوهشی است. اما از آنجا معاونان پژوهش مدارس با طلبه سر و کار دارند و طلاب مدارس علمیه کمتر توان تولید آثار علمی پژوهشی را دارند، باید تعریفی از پژوهش ارائه داد که کلیه مراتب پژوهش، از پژوهش تمرینی (فاضل، ۱۳۹۶) تا آثار علمی پژوهشی را در بربگیرد.
تعریفی که من از پژوهش ارائه می‌دهم این است: «فرایند منظم و هدفمندِ جمع‌آوری اطلاعات که بر اساس طرحی مشخص انجام می‌گیرد و در یک قالب ارائه می‌گردد»
بنابر این تعریف، پژوهش یک فرایند است (فاضل، بی‌تا) که پس از انتخاب موضوع، طراحی مسئله و تهیه عنوان پیشنهادی، در سه مرحله طراحی، اجرا و ارائه انجام می‌پذیرد.
این فرایند، منظم است. به این معنا که تمامی مراحل این فرایند مشخص شده است و باید به صورت پلکانی، به ترتیب و پشت سر هم انجام گیرد. بنابر این، در فرایند پژوهش، تا یک مرحله به پایان نرسید، نمی‌توان وارد مرحله دیگر شد؛ زیرا مراحل پژوهش شدیداً به هم وابسته‌اند و باید مراحل آن را به دقت رعایت کرد. در این صورت رسیدن به نتیجه راحت‌تر است و در غیر این صورت، یا کار سخت پیش می‌رود و یا اینکه نتیجه ضعیف‌تری به دنبال دارد.
فرایند پژوهش یک فرایند هدفمند است. یعنی پژوهشگر، قبل از شروع پژوهش، هدفی را مشخص کرده و برای رسیدن به آن هدف، فرایند سه مرحله‌ای پژوهش را طی می‌کند. از آن هدف می‌توان به «عنوان پیشنهادی» تعبیر کرد که موضوع پژوهش محسوب می‌شود.
در پژوهش، اطلاعاتی در یک زمینه مشخص جمع‌آوری می‌گردد. البته این جمع‌آوری اطلاعات، در ابتدایی‌ترین سطح آن، صرف جمع‌آوری است بدون اینکه تحلیل و بررسی در آن باشد. در بالاترین سطح آن، یافته‌ای نو به دست می‌آورد و موجب گسترش دانش می‌شود. شاید مراد از کلام حجت الاسلام و المسلمین رشاد که می‌گوید: «در پژوهش این معنی که فرآیند سپری شده به یک فرجام علمی و معرفتی منتهی شود و یا یافته‌ای نو به دست آید ملحوظ نیست؛ چه بسا تلاشی صورت گیرد اما ثمر ندهد و در عین حال، پژوهش قلمداد گردد. (رشاد، ۱۳۹۰، ص۷)» توجه به همین مسئله در ماهیت پژوهش باشد.
جمع‌آوری اطلاعات در پژوهش بر اساس طرحی مشخص انجام می‌گیرد. این بخش از تعریف به مرحله اول پژوهش، یعنی طراحی تحقیق اشاره دارد که مهم‌ترین مرحله پژوهش محسوب می‌شود. طراحی تحقیق حکم نقشه مهندسی برای ساخت یک بنا را دارد که تا نباشد، بنایی ساخته نخواهد شد و اگر هم ساخته شود، معلوم نیست که قابل استفاده باشد. طراحی تحقیق نیز همینگونه است، تا پیش از جمع‌آوری اطلاعات، طرح تحقیق تدوین نشود، محقق نمی‌داند که چه اطلاعاتی را باید جمع‌آوری کند و در هنگام ارائه پژوهش، هر اطلاعات را در چه بخشی مطرح کند.
در پایان، پژوهش در یک قالب ارائه می‌شود. این بخش از تعریف به مرحله آخر پژوهش اشاره دارد که در آن، پژوهش باید در یک قالب برای مخاطبان ارائه گردد. این قید را از این جهت مطرح کردم که اگر پژوهشی ارائه نشود، و در مخزن ذهن یک شخص باقی بماند یا شخص آن را در گنجه خود نگه‌داری کند، نمی‌توان نام آن را پژوهش گذاشت. پژوهش باید برای گستره‌ای از مخاطبان عرضه شود و مورد استفاده گروهی از مخاطبان قرار گیرد.
منابع:
۱٫ رشاد، علی اکبر، «تحولی امیدبخش در بدنه حوزه در شرف وقوع است»، محفل، شماره ۱، بهار ۱۳۹۰٫
۲٫ فاضل، محمدصادق، آموزش پژوهش تمرینی (ویژه طلاب)، بابل، مشق، چاپ دوم، ۱۳۹۶ ش.
۳٫ فاضل، محمدصادق، «فرایند پژوهش»، وب‌سایت رسمی حجت الاسلام محمدصادق فاضل، بی‌تا، (تاریخ دسترسی: ۰۴/۰۸/۹۷)، http://msfazel.ir.
۴٫ معاونت پژوهش حوزه‌های علمیه، اداره استاندارد سازی، سند تعریف پژوهش و مصادیق آن، ۱۳۹۱٫